پڕۆژەی شوێنەواری پیسان لە دەشتی ڕانیە

تەل شمشارە یەکێکە لە بەناوبانگترین شوێنەوارەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق. هەڵکۆڵینەوەکانی دانیمارک و عێراق لە ساڵانی ۱۹٥۷-۱۹٥۹ ئەنجام دراون پێش دروستکردنی بەنداوی دۆکان، وێرانەکانی کۆشکێکی بابلی کۆنیان ڕووناک کردەوە کە دوو ئەرشیفی تابلێتی کۆنیفۆرمیان تێدابوو کە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی هەژدەهەمی پێش زایین

دەوڵەمەندی بەڵگەنامەی ئیپیۆگرافی بە تایبەتی نامە ئاڵوگۆڕکراوەکان لە نێوان پارێزگارێکی ناوخۆیی و پاشا جیاوازەکانی دراوسێ، وەسفێکی ژیانی هەرێمی و سیاسەتی نزیکەی ٤۰۰۰ ساڵ لەمەوبەرمان دەداتێ. شمشارە قەڵای پارێزگارێک بوو، کووارییەکی دیار، کە لەبری شانشینێکی ڕۆژهەڵات کاری دەکرد کە دەکەوێتە چیاکانی زاگرۆس: ئێتابالهوم. کاتێک خەڵکی گۆتێی لە سیاسەتە فراوانخوازییەکانیاندا دەستیان کرد بە فشارخستنە سەر شانشینەکانی دەوروبەری، کوواری بڕیاری دا کە واز لە هاوپەیمانێتییە کۆنەکەی لەگەڵ ئیتابالهوم بهێنێت و بچێتە پاڵ شانشینی شەمشی-ئەدادی یەکەم، کە ئیمپراتۆریەتێکی گەورەیە لە باکووری میزۆپۆتامیا.

لە کۆتاییدا یاخیبوونێکی ناوخۆیی کۆتایی بە دەسەڵاتی کوواری هێنا و شێمشارا سوتێنرا (نزیکەی ۱۷۸۰ پ.ز).

بەرەو ڕۆژهەڵات

شمشارە بە شێوەیەکی ستراتیژی دەکەوێتە نزیک ڕێڕەوی دەربەند، کە دەروازەیەکی سروشتییە لە زنجیرە چیاکەدا کە ڕێگاکانی ڕۆژهەڵاتی چیاکانی زاگرۆس پێکدێنێت. گرنگی تێپەڕبوونی دەربەند بەدرێژایی چەندین سەدە لە چەندین مۆنۆمێنتی کۆنەوە دەردەکەوێت کە لە نزیکەوە ڕاوەستاون، لەوانە زنجیرەیەکی درێژی قەڵا کە لەسەر لوتکەی چیاکان ڕیزکراوە، تەنها لە باشووری تێپەڕبوون.

ئەم سیستەمی کۆنترۆڵکردن و بەرگرییە بۆ یەکەم جار لەلایەن گەشتیارێکی بەریتانییەوە لە ساڵانی پەنجاکاندا وەسف کرا، لە کاتێکدا لە ساڵی ۲۰۱۹ پرۆژەی شوێنەوارناسی پیزا ڕاپرسییەکی تۆپۆگرافی ئەنجامدا. ئاڵۆزییە بەهێزەکە لە دیوارێکی بەردی پێکهاتووە کە ئێستا بەزۆری ڕووخاوە، کە درێژ دەبێتەوە بۆ ۱٥۰۰ مەتر کە لە ۱۱ قەڵا یان تاوەری جیاواز کەمتر نەبێت، هەروەها دیزاین کراوە بۆ بەرگریکردن لە دەشتی ڕانیە لە هێرشەکانی ڕۆژهەڵاتەوە، کە تێیدا سەرکەوتنی زنجیرە چیاکە ئاسانترە.

مێژووەکە نادیارە بەهۆی قۆناغە جۆراوجۆرەکانی دووبارە بەکارهێنانەوە، بەڵام پێدەچێت ئاماژە بە هەزارەی یەکەمی پێش زایین بکرێت.

گەڕانەوە بۆ شمشارە: کۆشکێکی نوێ

دوای یەکەم هەڵکۆڵینەوە لە ساڵانی پەنجاکان، تێل شمشارە زیانی زۆری بەرکەوت بەهۆی ڕووخانی دەریاچەی دۆکان. لەگەڵ ئەوەشدا، شۆردنەوەی بەرفراوان لە شوێنەکەدا چەند پێکهاتەیەکی نوێی ئاشکرا کردووە، لەوانە کۆشکێکی دیکە کە نزیکەی ٢٠٠ ساڵ کۆنترە لەوەی هەڵکۆڵراوە.

پڕۆژەی شوێنەوارناسی پیزا لە ئێستادا لێکۆڵینەوە لەم بینایە دەکات، کە لە سەردەمی کۆندا بەهۆی ئاگرێکی گەورەوە وێران بووە. هەڵکۆڵینەوەکان تیشکیان خستە سەر ئەو لێوارە ڕووخاوەی کە پاشماوەکانی لە نزیک ڕووی زەوییەوە هەڵکەوتوون و نزیکەی ۱۰ ژووریان ئاشکرا کرد، کە هەندێکیان گۆزەی گەورەیان تێدابوو بۆ پاراستنی ناوەوە.

لە یەکێک لە ژوورەکاندا، تابلێتێکی کۆنفۆرم دۆزرایەوە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی بیستەمی پێش زایین، کە لیستێکی بەشە نان نیشان دەدات بۆ نێردراوێکی هەولێری کۆن. لە هەڵمەتەکانی هەڵکۆڵینەوەکانی داهاتوودا، پلان دانراوە بۆ درێژکردنەوەی ناوچەی لێکۆڵینەوە بۆ بەشی ناوەندی بیناکە کە لەوانەیە ئەرشیفی ئەو ماڵەی تێدا بێت.